در حال تجربه فصل زمستان با همه خوبی ها و دشواری هایش می باشیم. روزهای کوتاه و کم آفتاب و سرد و شب های دراز و طولانی عده ای از ما را که دچار خشکی پوست و یا اگزمای سرشتی و یا اگزمای تماسی و یا خارش در اثر بیماری های اعضای داخلی مانند کبد و کلیه یا بیماری قند یا تیروئید هستیم به واسطه شدت خارش چند بار از خواب بیدار می کند در نتیجه صبح فردا دچار خستگی و افسردگی و افت توانایی های کار ی می گردیم. خارش حسی است آشنا که اکثریت ما آن را تجربه کرده و می شناسیم معذالک تعریف خارش کاری بس دشوار است. بهترین تعریفی که از آن شده توسط یک پزشک آلمانی است که بیش از یک صد سال پیش آن را چنین بیان کرده است: "خارش حسی است که انسان را مشتاق و مجبور به خاراندان می کند" این تعریف تا به امروز مورد قبول همگان می باشد.

هر عضوی برای نشان دادن ناراحتی های خود زبانی دارد. زبان پوست برای اظهار بیماری هایش بیشتر به صورت خارش و در موارد کمی به صورت سوزش و درد و یا حس قلقلک می باشد. حس خارش منحصر به پوست و مخاط های نزدیک به آن می باشد. از فرق سر گرفته تا کف پا در ضمن مجاری نزدیک به پوست مانند مجرای گوش، حلق و سقف دهان، بینی، پلک ها و نواحی تناسلی مقعدی را نیز شامل می گردد. لایه بازال اپیدرم حداکثر خارش را تولید می کند و اگر اپیدرم را بر داریم حس خارش از بین می رود. همچنین از بین رفتن رشته های عصبی مانند لپر، زستر و کانسر حس خارش را از بین می برد. حس خارش گیرنده خاصی ندارد بلکه انتهای آزاد رشته های اعصاب در اپیدرم این حس را منتقل می کند.

خارش توسط رشته های عصبی ظریفی به نام رشته های C وارد مراکزی در نخاع و مغز می گردد. تحریک این رشته های عصبی به واسطه عوامل فیزیکی مانند سرما و گرما و یا شیمیایی مانند هیستامین، سروتونین و پروتئازها مانند تریپتاز و کیماز، پرادی کینین. سوپستانس P (نوروپپتید). پروستاگلاندین ها (مشتقات اسید آرشیدونیک). لوکوترین ها و سیتوکائین ها ومواد مرفینی که در داخل بدن ایجاد می شوند به نام انکفالین و مواد مرفینی مانند تریاک و هروئین که از خارج وارد بدن شوند ایجاد می گردد. ذکر واسطه های شیمیایی خارش از این جهت مهم است که با تجویز داروهای ضد آنها می توان خارش را تسکین داد. علل مهم خارش را به 8 دسته تقسیم می کنند:

• خارش های محیطی با منشا پوست که نمونه آن اگزمای سرشتی و اگزما یا خارش حاصل از خشکی پوست و یا بیماری های دیگر پوستی می باشد.
• خارش در اثر بیماری های اعضای داخلی بدن مانند کبد و کلیه و یا غدد داخلی ( دیابت، هیپوتیروئیدی، هیپرتیروئیدی، یائسگی) و یا سرطان های (سزاری، هوچکین، لوسمی) و بیماری های خون مانند کم خونی و پلیسیتمی و فقر آهن و بالاخره نروفیبروماتوز و بیماری ایدز.
• خارش با منشاء گرفتاری اعصاب محیطی مانند خارش بعد از زونا و یا خارش براکیورادیال و یا ضایعه مراکز عصبی مانند تومورهای مغزی و بیماری MS.
• خارش در اثر فشارهای روحی و روانی
• خارش مختلط که در آن چند نوع از این عوامل با هم شرکت دارند.
• خارش با علت دارویی و بالاخره خارش با علت مجهول که هیچ یک از عوامل شناخته شده فوق در آن نقشی ندارند و علتی برای آن پیدا نمی کنیم.
• مخلوطی از این عوامل.
• خارش فیزیولوژیک که جنبه مرضی ندارد و ایتولوژی مهمی نداشته و شدت آن هم کم است.

عمل خاراندن پوست گاهی به نرمی و با کمک کف دست صورت گرفته و موجب زخمی شدن پوست نمی گردد اما گاهی عمل خاراندن با خشونت صورت گرفته و شخص با ناخن و یا هر جسم سختی که در دسترس باشد به جان خود افتاده و تا پوست خود را دچار زخم و خونریزی نکند آرام نمی گیرد. بنابراین جای تعجب نیست اگر می بینیم بعضی بیماران بر اثر شدت خارش دست به خودکشی می زنند. .ویا گاهی برای تسکین خارش پزشکان مجبور به تعویض کلیه و یا کبد شخص می گردند.

و اما پس از این مقدمات و آشنایی مختصر با حس خارش برگردیم به مطلب مورد بحث که خارش زمستانی است و هر روز در این فصل عده ای از بیماران برای معالجه آن به مطب ما متخصصین پوست مراجعه می نمایند. مهم ترین علت خارش زمستانی خشکی پوست می باشد. خواه این خشکی پوست ذاتی باشد و یا در اثر پیری و یا در اثر شستشوی زیاد و یا در اثر اگزمای سرشتی و یا سایر انواع اگزما. در فصل زمستان از یک طرف به واسطه کاهش حرارت محیط عرق نمی کنیم و در نتیجه آبی به پوست ما نمی رسد تا آن را نرم و مرطوب نگه دارد. از طرف دیگر سرما و وزش باد پوست را خشک کرده و گرما در اثر نزدیک شدن به منابع حرارتی مانند شوفاژ و بخاری و کرسی یا توقف زیاد زیر دوش آب داغ همچنان که می دانیم سبب تحریک حس خارش است. علت دیگر استفاده از لباس های پشمی و زبر و نایلونی برای گرم نگه داشتن بدن است که خود محرک حس خارش می باشد. عامل دیگر استحمام کمتر به واسطه ترس از سرماخوردگی است که سبب انباشته شدن سلول های مرده و مواد زائد حاصل از سوخت و ساز پوست و بالنتیجه خارش می گردد. و همه ما می دانیم اگر به هر علت استحمام ما دیر شود دچار خارش به خصوص در سر و پهلوها و پشت می گردیم. برعکس کسانی که در زمستان هم زیاد استحمام نمایند اگر در هر استحمام هم از مواد شوینده استفاده نمایند با از بین رفتن بیش از حد چربی های سطح پوست دچار خارش می گردند. عامل دیگر شدت خارش در زمستان بسته بودن در و پنجره است که مانع تهویه خوب اتاق ها می گردد و در نتیجه گرد و خاک و کپک ها و شپشک ها برروی پرده و فرش و مبلمان باقی مانده و تماس حساس می شود. عامل دیگر مصرف غذاهای زمستانی مانند ماهی، میگو، مرکبات، کیوی و آجیل مانند پسته و گردو و ادویه بیشتر است که در افراد حساس سبب ایجاد خارش می گردد.

و اما محرومیت از آفتاب در زمستان عامل مهمی برای ایجاد خارش می باشد. به تجربه دیده ایم که کاهش نور آفتاب در زمستان عامل مهمی برای ایجاد خارش می باشد و برعکس نور آفتاب و اشعه ماورای بنفش موجود در آن سبب تسکین خارش و معالجه عده ای از بیماریهای پوست مانند اگزما، پسوریازیس، لک و پیس، بعضی سرطان های پوستی با منشاء سلولهای لنفاوی و ... می گردد. متاسفانه بیشتر از مضرات آفتاب صحبت می شود و فوائد بیشمار آن به بوته فراموشی سپرده شده است. مختصر اینکه پرهیز زیاد از آفتاب همان قدر زیان آوراست که آفتاب گرفتن بیش از حد. مصرف بیشتر داروهای مسکن و داروهای سرماخوردگی و آنتی بیوتیک ها در زمستان هم از علل افزایش خارش در زمستان می باشد و همانطور که می دانیم یکی از علل مهم خارش مصرف دارو می باشد.

و اما یکی از مهمترین علل خارش در زمستان که ممکن است عده زیادی از افراد خانواده یا مدرسه و یا سربازخانه و سایر محیط های بسته جمعی را گرفتار کند بیماری گال می باشد که توسط یک نوع انگل ریز شبیه شپش ایجاد می گردد.

به موازات گال و برخلاف انتظار هنوز هم شیوع شپش به خصوص در نزد بچه ها در مدارس در فصل زمستان فراوان است و از علل عمده خارش می باشد. این خارش شامل پوست بدن، نواحی تناسلی- مقعدی و پوست سر می باشد. گرفتاری به گال و شپش را در افراد مرفه و تحصیل کرده و تمیز هم ما گاه و بی گاه شاهد هستیم. و اما متاسفانه شپش نواحی تناسلی بسیار شایع و راه انتقال آن تماس جنسی است و در این مورد خاص علاوه بر معالجه شپش باید آزمایش از نظر سایر بیماری های آمیزشی مانند ایدز هم به عمل آید. در مورد خارش بایستی حتما" از بیمار معاینه کامل به عمل آید و اگر در معاینه بیماری پوستی مشاهده نشد بایستی از بیمار شرح حال کامل گرفت تا اگر دارویی مصرف می شود یا به غذایی حساسیت دارد معلوم شود و ضمنا" با انجام آزمایش کامل خون بیماری های سیستمی را منتفی نماییم. تست های تیروئید و آزمایش قند خون و بررسی کار کلیه و کبد و عکس برداری و آزمایشات لازم برای کشف سرطان اعضاو بیماری های سیستم ایمنی و عفونت ها مانند ایدز و انواع انگل ها و آزمایش ادرار و مدفوع ضروری است. درمان خارش درمان علت آن می باشد مثلا" اگر خارش در اثر گال یا شپش باشد داروی ضد انگل درمان آن است و اگر بیماری قند یا تیروئید و یا کبد و یا کلیه و یا سرطان های لنفاوی مانند هوچکن در کار باشد هر یک درمان خاص خود را می طلبد. و اما اگر خارش مانند خارش زمستانی در اثر خشکی پوست باشد بایستی با احتراز از شستشوی زیاد با مواد شوینده و چرب کردن پوست بعد از استحمام وقتی که پوست هنوز تا حدی نمناک است مانع خشکی بیش از حد آن گردیم. ضمنا" از مواد ضد خارش موضعی مانند مانتول، کالامین، پمادهای آنتی هیستامین، پمادهای بی حس کننده، پماد های کورتون دار و در صورت لزوم از داروهای آنتی هیستامین و کورتون و سایر ایمونوسوپروسورها و یا مواد ضد مورفین مانند نالترکسون و OPIOID موآنتاگنیست و OPIOID کاپا آگونیست و داروهای ضد افسردگی می توان استفاده کرد.